حمیدرضا علی قزوینی
بین زبان و خطاب شرعی (قرآن و حدیث) ارتباط تنگاتنگی وجود دارد. قرآن و احادیث پیامبر (ص) به زبان عربی و بر اساس عرف و عادات عرب نازل شده‌اند. بنابراین، برای فهم دقیق این متون، باید به زبان و عرف عرب در زمان نزول وحی توجه کرد. برای کسانی که می‌خواهند به استنباط احکام شرعی، فتوا دادن یا تفسیر متون شرعی بپردازند، شناخت زبان و عرف عرب ضروری است. بدون این شناخت، امکان خطا در فهم متون و استنباط احکام وجود دارد.
عدم توجه به عرف عرب می‌تواند منجر به تفسیرهای نادرست از متون شرعی شود، چراکه پیامبر اسلام (ص) با قوم عرب سخن می‌گفت و از زبان و عرف آن‌ها استفاده می‌کرد. بنابراین، برای فهم مراد پیامبر (ص) از سخنانش، باید به عرف عرب در زمان نزول وحی توجه کرد. شناخت عرف عرب (معهود العرب) برای فهم دقیق متون شرعی (قرآن و حدیث) و استنباط احکام فقهی ضروری است.
برای شناخت عرف عرب، روش‌های مختلفی وجود دارد که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
۱. مطالعه تاریخ و فرهنگ عرب در زمان نزول وحی
این بخش شامل تاریخ عرب، منابع تاریخی و فرهنگ عرب می‌شود. مطالعه تاریخ عرب در زمان نزول وحی به شناخت عرف و عادات آن‌ها کمک می‌کند. این مطالعه شامل بررسی وقایع تاریخی، جنگ‌ها، صلح‌ها و روابط اجتماعی عرب است. کتاب‌های تاریخی مانند تاریخ طبری، تاریخ ابن خلدون و دیگر منابع تاریخی می‌توانند به شناخت عرف عرب کمک کنند.
۲. مطالعه شعر و ادبیات عرب
شعر جاهلی، مانند دیوان امرؤ القیس، زهیر بن ابی سلمی و دیگر شاعران جاهلی، می‌تواند به شناخت عرف عرب کمک کند. علاوه بر این، مطالعه ادبیات عرب شامل نثر، خطابه‌ها و دیگر آثار ادبی نیز به فهم بهتر عرف عرب کمک می‌کند.
۳. مطالعه قرآن و احادیث
- قرآن: قرآن به زبان عربی و بر اساس عرف عرب نازل شده است. بنابراین، مطالعه قرآن به شناخت عرف عرب کمک می‌کند. تفسیر قرآن و توضیح مفاهیم آن نیز می‌تواند به شناخت عرف عرب کمک کند.
- احادیث: احادیث پیامبر (ص) نیز بر اساس عرف عرب بیان شده‌اند. مطالعه احادیث به شناخت عرف عرب کمک می‌کند. به عنوان مثال، حدیثی از پیامبر (ص) که فرمودند: «لَا ضَرَرَ وَلَا ضِرَارَ» (هیچ ضرری و هیچ ضرر زدنی نیست)، در عرف عرب کنایه از این است که ضرر زدن به دیگران ممنوع است. بنابراین، مراد پیامبر (ص) این بود که ضرر زدن به دیگران در اسلام ممنوع است. این تفسیر با توجه به عرف عرب صحیح‌تر است.
۴. مطالعه کتب لغت و زبان‌شناسی عربی
کتاب‌هایی مانند لسان العرب، الصحاح و دیگر کتب لغت به شناخت معانی واژه‌ها کمک می‌کنند.
۵. مطالعه کتب جغرافیا و سفرنامه‌ها
کتب جغرافیا مانند معجم البلدان یاقوت حموی، المسالک و الممالک اصطخری و دیگر کتب جغرافیا، و همچنین سفرنامه‌هایی مانند سفرنامه ابن بطوطه و سفرنامه ناصر خسرو به شناخت عرف عرب کمک می‌کنند.
۶. مطالعه کتب انساب و قبایل عرب
کتاب‌هایی مانند انساب الاشراف بلاذری و جمهرة انساب العرب ابن حزم به شناخت عرف عرب کمک می‌کنند.
۷. مطالعه کتب اخلاق و آداب
کتاب‌هایی مانند اخلاق ناصری خواجه نصیرالدین طوسی، اخلاق محسنی فیض کاشانی و دیگر کتب اخلاق به شناخت عرف عرب کمک می‌کنند. همچنین، کتب آداب مانند آداب المتعلمین خواجه نصیرالدین طوسی و آداب البحث و المناظره شیخ طوسی به شناخت عرف عرب کمک می‌کنند.
به عنوان مثال، واژه «خبیث» باید با توجه به عرف عرب تفسیر شود. در حدیثی که ذکر شده است: «کسب الحجام خبیث» (درآمد حجامت ناپاک است)، برخی ممکن است این حدیث را به ظاهر بگیرند و بگویند درآمد حجامت حرام است و «خبیث» را به معنای حرام بودن ترجمه کنند. اما در عرف عرب، کلمه «خبیث» به معنای ناپاک یا کم‌ارزش است، نه حرام. بنابراین، مراد پیامبر (ص) این بود که درآمد حجامت کم‌ارزش است، نه اینکه حرام باشد. این تفسیر با توجه به عرف عرب صحیح‌تر است.
*
بخش هایی از این نوشتار ترجمه ای است از سلسله گفتار دکتر سعودی حسن محمد عثمان، استاد اصول فقه در دانشکده مطالعات اسلامی و عربی برای پسران در دانشگاه الازهر
